قیمت ثابت کتاب[1] شکلی از حفظ قیمت فروش مجدد[2] است که بر کتاب‌ها اعمال می‌شود. این به ناشران اجازه می‌دهد تا قیمت کتابی که قرار است به مردم فروخته شود را تعیین نمایند. FBP (Fixed Book Price) می‌تواند به شکل قانونی باشد که باید توسط همه خرده‌فروشان رعایت شود یا توافقی باشد که بین ناشران و کتابفروشان منعقد می‌گردد. نمونه ای از قانون قیمت کتاب، قانون لانگ[3] فرانسه و بوخپرایسبیندونگ[4] آلمان می‌باشد و نمومۀ یک توافق تجاری، توافق نِت‌بوک[5] بریتانیاست که سابقاً در این کشور وجود داشت.
ایدۀ اصلی یک FBP ترویج رقابت غیر قیمتی[6] بین کتابفروشان به منظور ترویج فروش کتاب‌های کمتر شناخته شده، دشوار یا از نظر فرهنگی جذاب برای همگان است، نه اینکه فقط برای خوانندگان کتب پرفروش[7]، خوراک تهیه شود.
سیستم‌های قیمت ثابت کتاب با ویژگی‌های متنوع و مختلف از ابتدای قرن بیستم در برخی از کشورهای توسعه‌یافته وجود داشته است. آنها در یک سوم کشورهای عضو اتحادیه اروپا و همچنین در برخی از کشورهای دیگر به قوت خود باقی مانده‌اند. علی‌رغم این نامگذاری (قیمت ثابت)، اکثر قوانین و توافقنامه‌های قیمت ثابت کتاب در واقع حداقل قیمت‌ها را تعیین می‌کنند و به فروشندگان این امکان را می‌دهند که از قیمت تعیین شده توسط ناشران تا حدودی تخطی نمایند. بنابراین آنها فقط رقابت قیمت را محدود می‌کنند، نه اینکه آن را به طور کامل سرکوب کنند.
اصل کلی
دلیل اصلی اجرای FBP (اعم از توافقی یا قانونی) این اعتقاد است که شبکۀ متراکم کتابفروشی‌های مجهز و با کیفیت بالا شرط لازم برای انتشار کتاب‌های متنوع است، تنوع زیادی که فی‌نفسه برای زیست فرهنگی یک کشور مطلوب تلقی می‌شود. چنین کتابفروشی‌هایی هزینه‌های مضاعفی دارند که این هزینه‌ها توسط تخفیف‌دهندگان پرداخت نخواهد شد، تخفیف‌دهندگانی که قفسه‌هایشان را فقط با عناوین پرفروش و به‌روز پر می‌کنند. از آنجایی که بخش زیادی از فروش کتاب مختص به این کتاب‌های پرفروش است، رقابت قیمتی که بین کتابفروشی‌های با کیفیت و کتابفروشی‌های تخفیف‌دهنده، شکل گرفته است، باعث کاهش سود این کتابفروشی‌ها شده.
FBP به ناشر اجازه می‌دهد تا این رقابت را کاهش دهد و از این طریق حاشیۀ امنی برای فعالیت کتابفروشی‌های با کیفیت بالا را تضمین نماید.
محدوده
به لحاظ تاریخی، اکثر کشورهایی که به صنعت کتاب اهمیت می‌دهند، از قرن نوزدهم با FBPA[8] آشنایی دارند. توسعه قانون رقابت در دهه 1970 منجر به به وجود آمدن موجی از لغو این قراردادهای قیمت ثابت کتاب شد (استرالیا 1972، سوئد 1974، انگلستان 1995)؛ این موج از لغوها زمانی به وقوع پیوست که وضع هر شکلی از قیمت فروش مجدد[9]، در اذهان عموم با بدبینی و شک همراه بود. در مقابل، کشورهای دیگر (اسپانیا 1975، یونان 1997، ایتالیا 2005) قوانینی را وضع کردند که FBP را اجباری می‌کرد.
جدول زیر یک نمای کلی از پراکندگی FBP در کشورهای غنی را ارائه می دهد.
نارنجی روشن: کشورهایی که توافق تجاری قیمت ثابت کتاب دارند.
آبی: کشورهایی که قانون قیمت ثابت کتاب ندارند.
خاکستری: بدون اطلاعات
قیمت ثابت کتاب در برخی از کشورها
| کشور | FBP | توضیح |
|---|---|---|
| آلمان | بله | از سال 1888، در سال 2002 قانون جایگزین توافق متقابل شد |
| آرژانتین | بله | قانون از سال 2002 |
| اتریش | بله | قانون از سال 2000 |
| کره جنوبی | بله | قانون از سال 2003، در سال 2014 اصلاح شد |
| دانمارک | بله | توافق تجاری از سال 1837، در سال 2001 اصلاح شد |
| اسپانیا | بله | قانون 2007 جایگزین قانون 1975 شد |
| فرانسه | بله | توافق تجاری در سال 1979 لغو شد، قانون از سال 1981 |
| یونان | بله | قانون از سال 1997، اصلاح شده در 2014 |
| مجارستان | بله | توافق تجاری |
| ایتالیا | بله | قانون از سال 2005 |
| ژاپن | بله | |
| لوکزامبورگ | بله | فقط کتاب‌های داخلی |
| مکزیک | بله | قانون از سال 2008 (اعمال این قانون فقط در 18 ماه اول پس از انتشار کتاب) |
| نروژ | بله | توافق از سال 1962 (مذاکره مجدد در سال 2005). قانون از سال 2013 |
| هلند | بله | توافق تجاری از سال 1923، قانون از سال 2005 |
| پرتغال | بله | قانون از سال 1996 |
| اسلوونی | خیر | قانون از سال 2014 تا 2020 |
| کرواسی | بله | قانون از سال 2007 |
| استرالیا | خیر | در سال 1972 لغو شد |
| بلژیک | بله | قانون، اعمال این قانون فقط در 6 ماه اول پس از انتشار کتاب می باشد |
| برزیل | خیر | در حال مطالعه و بررسی |
| کانادا | خیر | |
| استونی | خیر | |
| آمریکا | خیر | |
| فنلاند | خیر | در سال 1971 لغو شد |
| ایرلند | خیر | قرارداد شبکه کتاب بریتانیا تا سال 1992 اعمال شد. در سال 1994 پذیرفته نشد |
| لهستان | خیر | |
| جمهوری چک | خیر | |
| انگلیس | خیر | در سال 1995 لغو شد |
| سوئد | خیر | در سال 1974 لغو شد |
| سوئیس | خیر | در سال 1999 توسط مرجع رقابت ممنوع شد |
| ونزوئلا | خیر |
ارزیابی
ارزیابی FBP ارزیابی بحث‌برانگیزی است. از یک سو بیشتر اقتصاددانان به عنوان یک مرور کلی نسبت به شایستگی‌های فرهنگی FBP تردید داشته و تأکید دارند که چنین چیزی روال طبیعی و متداول بازار را منحرف خواهد کرد. از طرف دیگر، اقتصاددانان دیگر در مورد فرانسه و در مورد آلمان و صنعت کتاب استدلال می‌کنند که FBP تنها ابزاری است که این امکان را فراهم می آورد که عناوین دشوار و تعالی‌بخش و کتاب‌های مهم فرهنگی منتشر شود. آنها می‌گویند، اثرات فرهنگی مثبتی که FBP دارد بسیار مهمتر از پیامدهایی است که از منحرف شدن روال طبیعی و متداول بازار به‌وجود خواهد آمد. همانطور که مارسل کانوی در مقالۀ اقتصاد کتاب[10] این نکته را خاطرنشان می‌کند:
شایستگی های فرهنگی منتسب به چنین قراردادهایی تقریباً به افسانه‌ها پیوسته، هیچ گفتگوی عمومی در اروپا در مورد ارزش فرهنگی کتاب بدون بحث در مورد FBP کامل نمی‌شود.
چارچوب نظری
چارچوب‌های صنعتی مختلفی را می توان برای ارزیابی پیامدهای FBP مدنظر داشت.
متداول‌ترین نتیجه‌ای که بدست آمده از مقالۀ لستر جی. تلسر با عنوان “چرا تولیدکنندگان باید خواهان تجارت منصفانه باشند؟”[11] در سال 1960 است. این مقاله بیان می‌دارد که وقتی دو خرده‌فروش توانایی این را داشته باشند که در خدمات محسوس درگیر شوند، به این معناست که می‌توانند یک تلاش پرهزینۀ غیرمحسوس هم انجام دهند تا آنها بیشتر مورد تقاضا قرار گیرند (تبلیغات، نشست با نویسندگان، هفته های موضوعی)، هر کدام از این دو خرده‌فروش تمایل دارد که از دیگری مفت‌سواری[12] بگیرد، به این صورت که قیمت‌های خود را به مقدار کمی نسبت به رقیب خود کاهش دهد (در صورتی که رقیب وی نمی‌تواند قیمت های خود را متناظر با وی کاهش دهد، چرا که او هزینۀ بیشتری را برای ایجاد سطح بالاتری از خدمات صرف می‌کند) که این امر منجر به پایین آمدن سطح خدمات می شود. با لغو امکان رقابت بر سر قیمت، FBP این نوع رفتارهای فرصت‌طلبانه را غیرممکن کرده و هر دو خرده فروش را به رقابت در خدمت ترغیب می‌کند تا رقابت بر سر قیمت.
به گفتۀ مارسل کانوی در مقالۀ اقتصاد کتاب ایده اصلی FBP یعنی بالا نگه داشتن قیمت کتاب‌های پرفروش به منظور تأمین هزینه برای فروش کتاب‌های کمتر محبوب، به چند دلیل قانع کننده نیست:
• بازار برای اینکه کتابی را پرفروش نماید، خودش هزینه فروش کتاب جدید را تأمین خواهد کرد.
• هیچ ضمانتی وجود ندارد که این کمک‌هزینه اعمال شود. در واقع، نویسندگان، هم ناشران و هم کتابفروشان را برای انجام دادن آن بی‌انگیزه می‌کنند.
• اگر کتاب‌های کم‌طرفدار نسبت به کتاب‌های پرطرفدار کشش قیمتی کمتری داشته باشند، سود انحصاری در آنها بیشتر است.
• حتی اگر کمک‌هزینه‌ها نیز کارآمد باشند، هیچ حساب و کتابی وجود ندارد که این کمک‌هزینه برای چه کاری و چگونه مصرف شود.
• حتی اگر این کمک‌هزینه‌ها کارآمد باشد، باز هم مشخص نیست که آیا ارزش منحرف کردن قیمت از مسیر طبیعی و معمول خود را دارد یا نه.
ارزیابی تجربی
ویدار رینگستاد در مقالۀ ” برکات فرهنگی قیمت ثابت کتاب”[13] و فرانک فیشویک در مقالۀ “تجارت کتاب انگلستان”[14] ارزیابی‌های تجربی FBP را با مقایسه کشورهای دارای FBP و بدون FBP (کشورهای شمال اروپا، فرانسه و بریتانیا) ارائه می‌دهند. به گفته این نویسندگان، دو اثر اصلی لغو FBP، اولی جایگزینی کتابفروشی‌های مستقل کوچک توسط کتابفروشی‌های زنجیره‌ای بزرگ است و دومی کاهش قیمت کتاب‌های پرفروش است که با افزایش قیمتی که در دیگر کتاب‌ها رخ می‌دهد، جبران می‌شود.
رینگستاد خاطرنشان می‌کند سطح قیمت کتاب و تعداد عناوین منتشر شده به روشی مشابه در همه کشورهای شمال اروپا (نروژ، سوئد، فنلاند) دستخوش تغییر قرار گرفته، اگرچه فقط نروژ دارای FBP است و در مورد فنلاند هم باید گفت که به گروه زبانی متفاوتی تعلق دارد. در دانمارک (FBP از سال 2000)، افزایش قیمت از سال 1985 یک سوم سریعتر از افزایش تورم عمومی بوده است و تعدا کتاب‌های فروخته شده به میزان دو سوم کاهش یافته است، تضادی واضح بین سوئد و نروژ که هر دو به یک گروه زبانی تعلق دارند. استنتاج او این است که تأثیرات FBP کمتر از آن چیزی است که طرفداران و منتقدان عقیده دارند؛ و اینکه سایر توافقات سازمانی (به عنوان مثال فروشگاه‌هایی که فقط کتاب می‌فروشند می‌توانند کتاب‌های درسی را در نروژ ارائه دهند) تحولات بازار کتاب را در این کشورها بهتر تبیین می‌کنند.
بر اساس مقالۀ فرانک فیشویک، پایان FBPA در بریتانیا (1995) منجر به کاهش تعداد کتابفروشی‌ها نشد، بلکه منجر به جایگزینی کتابفروشی‌های مستقل کوچک توسط کتابفروشی‌های زنجیره‌ای بزرگ شد. با این حال، او متوجه شد که کتابفروشی‌ها در مناطقی که به کیفیت حساس بودند، باقی ماندند و اینکه رقابت بین کتابفروشی ها به لطف تدارکات و مدیریت بهتر، باعث پایین آمدن هزینه‌های اجرایی شد.
به روشی غیرمتعارف، فرانسوا روئت در مقالۀ ” کتاب، جهش های یک صنعت فرهنگی”[15] نشان می‌دهد که در فرانسه،FBP به حفظ شبکۀ کتابفروشی‌های مستقل کمک کرد، گسترش کتابفروشی‌های زنجیره‌ای را مهار نمود و سوپرماکت‌ها را تشویق کرد تا عرضۀ کتاب‌های خود را افزایش دهند. فیشویک همچنین نشان می‌دهد که در حالی که تعداد عناوین منتشره شده در فرانسه به سرعت در حال افزایش است، هیچ نشانه‌ای از افزایش کلی قیمت کتاب وجود ندارد. با این حال او نشان می‌دهد که این ثبات قیمت اثر توزیعی[16] قوی را پنهان می‌کند. مطالعه در مورد فرانسه نشان می‌دهد که FBP منجر به افزایش قیمت کتاب‌های پرفروش در مقایسه با بازارهای بدونFBP شده و همچنین سبب کاهش تعداد کتب کم‌فروش و دیرفروش می‌شود. او استدلال می‌کند که ارزیابی این تأثیر کار دشواری است، زیرا ارتباط و تلازم بین غیر‌محبوب بودن یک کتاب و ارزش فرهنگی که این کتاب دارد واضح و مشخص نیست، در حالی که خریداران کتاب‌های کم‌فروش به‌طور متوسط ثروتمندتر از خریداران کتاب‌های پرفروش هستند؛ یعنی FBP کمک‌هزینه‌ای برای افراد ثروتمندتر، آن‌هم توسط افراد فقیرتر ایجاد می‌کند.
[1] .Fixed book price, FBP
[2] .Resale price maintenance موافقتنامه‌ای میان شرکت‌های تولیدکننده و توزیع‌کننده است، که به موجب آن، کارخانه‌های تولیدی، به‌طور مستقل و جداگانه یا جمعی، قیمت‌های کمینه‌ای را معین می‌کنند، که عمده‌فروشان و خرده‌فروشان، محصولات آنها را باید بر این پایه، به فروش مجدد برسانند. اگر توزیع‌کننده به صورت آشکار یا پنهانی، قیمت محصول مورد نظر را بالا ببرد، تولیدکننده می‌تواند به صورت یکطرفه، این موافقتنامه را فسخ نماید. ویکی پدیا.
[3] Lang Law. لانگ نام غیررسمی است که به قانون فرانسوی شماره 81-766 از 10 اوت 1981 داده شده است که قیمت ثابتی را برای کتاب‌های فروخته شده در فرانسه تعیین می‌کند و تخفیف‌ها را برای آنها محدود می‌کند. ویکی پدیا.
[4] Buchpreisbindung.
[5] Net Book Agreement. این توافق که از ابتدای قرن بیستم در انگلستان اجرایی شده بود در سال 1997 برداشته شد. در حال حاضر قیمت ثابت کتاب در انگلستان نه به صورت توافق و نه به صورت قانون اجرا نمی‌شود.
[6] Non-price competition . رقابت غیر قیمتی یک استراتژی بازاریابی است که در آن یک شرکت سعی می‌کند محصول یا خدمات خود را از محصولات رقیب بر اساس ویژگی‌هایی مانند طراحی و طرز کار متمایز کند، نه صرفاً قیمت. ویکی پدیا.
[7] Blockbuster. یک بلاکباستر اثری سرگرم‌کننده است که بسیار محبوب و از لحاظ تجاری نیز موفق است. این اصطلاح همچنین به هر محصولی با بودجهٔ بالا که با هدف بازارهای انبوه همراه با بازارپردازی مرتبط که از پیش برای موقعیت «بلاکباستر» تعیین شده‌است، اشاره دارد. ویکی پدیا.
[8] fixed book price agreements.
[9] Resale price maintenance. RPM .
[10]Chapter 21: The Economics of Books”, Handbook of the Economics of Art and Culture. https://doi.org/10.1016%2FS1574-0676%2806%2901021-0.
[11] Lester G. Telser. Why Should Manufacturers Want Fair Trade. https://doi.org/10.1086%2F466564.
[12] Free-rider problem. در علم اقتصاد معضل مفت سواری وقتی رخ می‌دهد که کسانی که از منابع، کالاها یا خدمات سود می‌برند بهای آنها را پرداخت نکنند، که منجر به کمبود تأمین آن کالاها یا خدمات می‌شود.. ویکی پدیا.
[13] Vidar Ringstad. On the cultural blessings of fixed book prices. https://doi.org/10.1080/1028663042000312570.
[14] منبع مذکور در متن اصلی ظاهراً حذف شده.
[15] Rouet, François (2007), Le Livre, mutations d’une industrie Culturelle .
[16] distributive effect. اثر توزیعی اثر توزیع مجدد سود و هزینه های نهایی است که از سود مستقیم و تخصیص هزینه های یک پروژه به دست می آید. یک پروژه دارای اثر توزیع مجدد سود مستقیم و اثر توزیع مجدد هزینه مستقیم است. اما چه سود باشد و چه هزینه، اثر توزیع مجدد را می توان به عنوان سود برای گروهی از افراد یا بخش یا منطقه و زیان برای طرف دیگر بیان کرد. ویکی پدیا.
